ASOCIACIÓN DE AMIGOS
DO ROMÁNICO DA COMARCA DE CHANTADA
XOSÉ LOIS GARCÍA
Señoras e señores, estimados amigos:
agradecemos a todos a vosa presenza a este acto de presentación da Asociación
de Amigos do Románico da Comarca de Chantada. Este grupo de persoas que nos
remata de presentar a nosa presidenta, que conformamos a xunta directiva desta
Asociación, recentemente legalizada, vamos a encetar unha andaina non en
solitario senón que nos van acompañar persoas que teñen sensibilidade e
respecto pola arte románica.
Convencidos da prioridade que teñen certos
monumentos románicos, dos tres concellos que compoñen a nosa comarca:
Carballedo, Chantada e Taboada, que precisan de ser divulgados, estudiados e
defendidos, nunha palabra: dignificados. Baixo estas premisas faremos un
plantel de traballo de base, concretado en múltiples estudos non so do
monumento en si, senón tamén de outros elementos que emerxeron dese contexto,
co fin de rescatar a súa historia en tódalas modalidades que se concretan neste
tan particularizado microcosmos que conforma a nosa comarca, dentro do contexto
da Ribeira Sacra.
Se contabilizamos os monumentos relixiosos,
civís e militares, espallados en toda a comarca, onde se sitúan esas igrexas,
camiños e calzadas medievais, e as áticas torres e castelos desa época, o
debate estará próximo a unha defensa explícita e ben confirmada. Porque todo
ese volume de elementos será o obxectivo das nosas prioridades de estudio, difusión e defensa. Pormenorizar, afondar e
concretar cada un dos matices e diversidades que nos ofrece a arquitectura, o
simbolismo, a iconografía, a economía, a relixiosidade, o pensamento social e
tantas outras expresións que se fundamentaron no románico, será o noso punto de
partida para fornecer un diálogo de descuberta con todos estes elementos.
Nesta dirección é importante esclarecer,
dunha maneira dinámica e científica, algo tan elemental como son esas
cicatrices pétreas que manifestan as nosas igrexas e a arte románica en xeral,
no que se manifesta depredación e un alto risco de aniquilamento. Neste
sentido, esta Asociación proponse realizar un traballo contra sórdidas posturas
inmobilistas, en favor de que a xente dunha comunidade determinada, como é o
común dunha parroquia, participe en defensa dese patrimonio románico, por
moitos factores, principalmente porque prioriza o noso pasado que fixo posible
moitos presentes históricos e forneceu unha cultura intransferíbel como é a
galega; unha lingua que falaron aqueles constructores. A lingua dos labregos,
dos clérigos e de tódalas clases sociais da nosa comunidade. Por iso, nos nosos
estatutos figura o galego como o idioma oficial en tódalas relacións que
procese esta Asociación.
Este proxecto non xurdiu dunha vontade
voluntarista dun grupo de persoas que tratan de reunirse e montan un club ou
unha asociacións lúdica etc. Esta Asociación organizouse pola necesidade
prioritaria que ten o noso patrimonio, sobre todo o da área medieval, no que se
engloba o románico. Na nosa comarca temos o deber de rehabilitar con urxencia
este patrimonio material. E nesta teima de emprender un novo camiño de rescate,
estamos seguros que vamos contar, necesariamente, con un único apoio –é o que
pedimos- ser socio, integrarse e participar de pleno dereito nesta Asociación,
e aportar en debates, en críticas constructivas e facer posíbel un labor
democrático e rigorosamente pluralista. Por qué? Por qué este patrimonio
material precisa de ideas que o salvagarden de raquíticos minifundios
institucionais. Porque deica agora se ten demostrado iso, onde houbo grupos
asociativos e belixerantes polo respecto e pola reconstrucción da memoria, o
avance foi ben positivo.
Nesta proxección debemos contar co apoio
dos párrocos que son os que usan estes espazos de culto e representan a
propiedade da Igrexa, e aínda porque non ignoran a historia, a arte, a
simboloxía e outras características de tipo social e relixioso qué impregnan
estes templos. Nesta dirección, os párrocos teñen moito que dicir e aínda mais
en colaborar en moitos temas que teremos a ocasión en deliberar e compartir.
Tamén coas institucións locais,
provinciais, autonómicas e estatais. Por que cada unha delas ten un cometido
primordial a realizar. Do Estado e da Xunta de Galiza dependen os organismos de
Patrimonio. Das Deputacións o reparto de fondos para aquelas asociacións que
veñen traballando polo patrimonio e que precisan de recursos. Os municipios,
tamén teñen o deber de contribuír no bo aceso a eses monumentos, na
sinalización dos mesmos e noutros contributos, dunha maneira sensata e coordinada.
Saiban desde xa, os tres concellos da comarca, que non lles vamos a pedir
diñeiro, pero si arranxos moi concretos e moi prioritarios, non caprichos ou
vendetas partidarias. E nesto seremos moi serios e moi contundentes, porque a
situación de deterioro dos nosos monumentos así o esixe.
Queremos abundar no tema do patrimonio
material e incidir en variados problemas que teñen tres igrexas de Carballedo,
a igrexa benedictina de Chouzán, que co traslado polos anos cincuenta, evitando
o encoro dos Peares, trasladouse a un lugar sen acesos, só as antigas
corredoiras e camiños de ribeira nos levan a ela, limitando ao visitante chegar
ate ese templo. Un templo que desde os anos setenta as súas pinturas góticas
foron desprendéndose. O mesmo acontece con San Xoán da Coba, neste espazo
ribeirao, tamén trasladada a un lugar afastado dos lugares mais próximos. A
igrexa de Oleiros está en parecidas circunstancias. Falamos das mais
necesitadas, de atención e reparo, as que coas súas cicatricen berran a
desfeita, berran a súplica. Por iso temos que atendelas con contundencia. Cando
dicimos con contundencia, vai ser con diálogo e sosego, e cando o diálogo e o
sosego sexa ignorado utilizaremos varios tipos de denuncia, con tódolos medios
ao noso alcance e con rigorosa serenidade.
No concello de Chantada o priorado
benedictino de Pesqueiras, ese templo que ficou nas maiores soidades tráxicas,
despois de non celebrarse culto e, pese a ser declarado9 monumento nacional en
1950, foi esquecido por patrimonio até que nos últimos anos ten sido atendido
dunha maneira arbitraria. Fai poucos anos que se restauraron as marabillosas
pinturas renacentistas, que expresan todo o fulgor dunha época relixiosa que
fai de Pesqueiras, alén da fábrica románica, un dos lugares mais atractivos para
contemplar arte arquitectónica e pictórica, que conxuga coa exuberante paisaxe,
na que se configura esa interrelación de elementos que perpetúan, símbolo,
historia, cultura, amor á terra como dadora de tódolos bens materiais.
O antigo mosteiro de Pesqueiras precisa con
urxencia darlle unha función que responda a actos que estean en consonancia co
espazo para o que foi construída. Pensamos en música clásica relixiosa, teatro
relixioso, poesía, e tantas outras expresións que concirnen a este espazo místico.
De Pesqueiras temos a experiencia do pasado
ano que só dúas persoas organizaron ese evento musical que se realizou o
domingo de Pascua, coa presenza do grupo musical O Trícole de Sober, cunha misa
e coa iluminación das pinturas. Era un acto reivindicativo de intentar aclarar
certas cousas de cara ás administracións. E dese acto naceu esta Asociación que
hoxe presentamos.
Non se pode restaurar unhas pinturas con
diñeiro público, de todos nós, e despois non promocionar o monumento. Pero mais
grave, por parte das administracións, é non planificar acesos axeitados para
que os interesados pola arte e pola simboloxía, que son moitos, non desesperen
en buscar o lugar de cubicación. Sabemos dos trastornos que teñen moitas
persoas en chegar ao mosteiro de Pesqueiras por falta de sinalización, non dun
punto senón que se precisan seis ou sete puntos de referencia. Mais se temos
esa información básica e non temos acesos para autos, o monumento fica
igualmente desentendido e marxinado. Ao templo de Pesqueiras non é fácil chegar
e mais con eses camiños de ribeira. Hoxe hai dous acesos en moi mal estado por
onde poden entrar autos, e un peatonal desde Outeiro á igrexa. Mais non fai
moitos anos, foi anulado outro que ía de Vidal á igrexa que pasaba polos rentes
dese enorme rochedo mítico, relixioso e panteísta, cheo de lendas e misterios
que en tempos remotos tivo atracción mística e grazas a el fomentouse esa
cultura cenobita e benedictina cuxo portento tradicional chegou até os nosos
días. Pois esa calzada ten que ser rehabilitada de novo. É unha tristeza ollar
o illamento e a incomunicación en que está acaído este espacio. Por tanto o
illamento da igrexa de Pesqueiras é o de hoxe e non o de fai 800 anos.
Aínda hai outro elemento moi serio en
Pesqueiras, o tema da iluminación. Esas pinturas rescatadas e esas minucias
arquitectónicas precisan de luminosidade para ver o seu resplandor e a
verdadeira riqueza dunha obra de arte en súas diversas manifestacións
estructurais. Por tanto, estes tres elementos como son os accesos, a
sinalización, e a luz eléctrica, priorizan o noso traballo reivindicativo.
Outro dos templos mais importantes de
Chantada é o de San Salvador de Asma –coñecido polo Convento-. É, quizais, a
construcción románica mais antiga do noso entorno, que foi mosteiro benedictino
e sen el non se entende a evolución de Chantada e a súa historia. Un mosteiro
depredado pola Desamortización de Mendizábal en 1837; a casa monástica foi
desamortizada e a parede sur do mosteiro
anulada, a porta sur precintada e aquí comeza o grande escurantismo
sobre unha parte importante da fábrica románica. A anulación total que persiste
até o día de hoxe, o encubrimento nos fai sospeitar o peor desa degradación.
Mais esa anulación incrementouse co novo propietario da casa de non deixar
entrar a ninguén a un espacio visíbel que permita fotografar e coller apuntes
sobre esa cornixa e sobre ese tímpano zoomórfico, único en Galiza e só repetido
con certas variantes na catedral de Zamora. Ninguén sabe o que o propietario da
casa está facendo nese muro sur da igrexa. Neste aspecto, compre denunciar con
tódolos medios a noso alcance a Patrimonio, en primeiro lugar, por permitir e
consentir ese silencio. Para rescatar e normalizar esas pertenzas que conforman
o conxunto do antigo mosteiro, debemos e vamos realizar xestións co párroco,
coa asociación de veciños do Convento para tomar unha decisión clara sobre a
independencia da que debe gozar este antiquísimo monumento. E para isto tamén
temos previsto realizar algún acto de música sacra no recinto da igrexa, como
toma de conciencia e co fin de normalizar este conxunto.
O estado da igrexa de Fornas conmove, dado
que nestes días é noticia nos medios de información, pola entrada forzada de
certos individuos coa pretensións de roubo. Fornas parece estar dentro dese vello dilema de abandono. En
2002, os ladróns romperon os paneis de pedra da fiestra da ábsida, co fin de
penetrar no interior, topáronse co armazón do sagrario e do retablo que lles
impediu a entrada. Os paneis ou láminas de pedra non foron repostos e así
quedou ese armazón á vista de todos, pese a incidir en denunciar esa situación,
por medio da prensa, e alertar sobre a reconstrucción, pasaron dez anos poñendo
oídos xordos a este problema, que de novo repetiuse dunha maneira mais agresiva.
Sabedores desta realidade, queremos incidir puntualmente ante as diversas
burocracias administrativas que producen tantas neglixencias e inoperancias que
fan que a cidadanía adopte actitudes moi serias e responsábeis. Por tanto, a
nosa actitude de promoción e defensa dos nosos monumentos, inscríbese nestas
constatacións cando o patrimonio material en desfeita se lle negan medios e
recursos
Tamén no concello de Taboada hai problemas
en certas igrexas románicas, quizais, non tan graves como os que rematamos de
mencionar. Pero o tema de sinalización e información chaman a atención e
pensamos en Castelo, en Bembibre, e Taboada dos Freires que precisan dunha
prevención ao deterioro que se anuncia.
Se até agora falamos do patrimonio
material, compre incidir na riqueza que ofrece a nosa comarca sobre o
patrimonio inmaterial, o que robustece o noso pasado histórico e fai posíbel un
presente mais solidario e concienciador. Temos espazos moi concretos dese
patrimonio inmaterial no espazo do monte do Faro. Un espazo inmaterial románico
que configurou o trobador Xohán de Requeixo, coas súas cinco cantigas dedicadas
a Santa María do Faro e á súa hermida. A partir deste inicio foise configurando
toda unha tradición de lendas milagreiras, de episodios críbeis e incríbeis, no
que se sustenta a nosa cultura. No cume do Faro están esculpidas esas cinco
cantigas, ergueitas en 2003, que veñen a corroborar ese patrimonio inmaterial e
incitar a coidar desas pedras que testemuñan pasado glorioso da nosa literatura
local.
Trobadores houbo na nosa comarca, no noso
románico pleno literario, como Airas Moniz de Asma e o seu irmao, Diego Moniz
de Asma, talvez adheridos ao Mosteiro de O Salvador de Asma ou de seus feudos,
e os dous irmaos figuran no Cancioneiro da Vaticana e no de Ajuda. Fernán Páez
de Tamalancos, trobador e señor das terras do alto Asma, das tres Vianas, das
terras de Furco, Cartelos, Bubal e Vilamarín, tal como está documentado. Estas
presenzas tan individualizadas, neste espacio comarcal, determinan que o noso
patrimonio inmaterial sexa un dos vencellos mais autorizados para estudialo e
escudriñalo en moitas categorías e versións.
Temos tamén o patrimonio espiritual, en
súas dúas vertentes ou enfoques, no que respecta ao espírito relixioso e ao
espírito cívico, tan complementados como necesarios para discernir unha serie
de valores transbordados ate nosos días, nos que o románico serviu de ponte e
de referencia no que respecta ao prerománico como ao posrománico.
Por tanto o noso compromiso co románico vai
consistir en descubrir todas as súas variedades e manifestacións, coa
prioridade de amalo, respectalo, defendelo e proxectalo para que goce sempre de
primaveras floridas e non de invernías decadentes. E para isto é preciso
investigar para informar por medio dun blog, ou dunha páxina web, dalgún
voceiro, vídeos, exposicións, conferencias, excursións, debates, fondos
documentais, realizando traballos didácticos e pedagóxicos e levando o noso
patrimonio ás escolas, para que os nenos e os adolescentes familiarícense coa riqueza que ofrecen os
nosos monumentos. Pero sobre todo crear uns fondos documentais, fotográficos,
informáticos e outros recursos de referencia que fagan do noso patrimonio
medieval, na comarca, unha prioridade de destaque e clarificación.
Por tanto, estimados amigos e amigas, estas
son as nosas liñas xerais de actuación para realizar un labor cívico e
estrictamente humano, como di un proverbio inglés moi usado, o comportamento
cívico dunha nación móstrase no respecto que se teña polos animais e polos
monumentos. Pois, todo ese patrimonio que os nosos devanceiros nos deixaron
como legado e que rematamos de referenciar, ven a ser o punto de lanza de
integración a esa comunidade de persoas que dinamicen un traballo serio en
moitos dos espacios onde o románico ten presenza e precisa de protección.
Os monumentos románicos, en tódalas súas
connotacións e modalidades, está de moda e tamén de intrusos que en moitos
lugares vemos a verdadeiros kamicaces que non dubidan en opinar sobre cousas
absurdas, ou de inventar temas que nunca sucederon no contexto medieval, só por
ter uns minutiños de gloria. E outros aventúranse a inventar as súas propias
batalliñas e historias que as espallan con tanta naturalidade.
Dito isto, e para rematar, queremos facer
un alegato a tódolos presentes e a tódalas persoas que teñen sensibilidade, que
tedes sensibilidade e respecto polo noso patrimonio, que vos integredes nesta
Asociación para agrandar os principios definidos no noso Estatuto fundacional e
traballar por unha causa que merece a pena. A Asociación de Amigos do Románico
da Comarca de Chantada, é un ente plural, democrático e aberto que remata de
constituírse e ademais espera, nun prazo razoábel, contar con socios e convocar
unha asemblea xeral para elixir unha xunta directiva e saír da provisionalidade
fundacional, tal como marcan os nosos estatutos.
Mais agora queda por intensificar e
concretar grupos de traballo para priorizar eventos como os que xa anunciamos
no caso de Pesqueiras e do Convento, sen esquecer e desestimar tantos outros
que precisan de atención. Moitas grazas.
Conferencia lida no
acto de presentación da Asociación de Amigos do Románico da Comarca de
Chantada, o 31 de marzo de 2012, no salón de actos do Hotel Mogay de Chantada.